Thị trường độc quyền hoàn toàn là gì? Đặc điểm và ví dụ chi tiết

Thị trường độc quyền hoàn toàn – nơi chỉ có duy nhất một người bán sản phẩm trên thị trường và không có sự cạnh tranh nào. Cấu trúc thị trường này nghe rất lý tưởng nhưng nó rất hiếm khi tồn tại và chỉ được xem như là một lý thuyết kinh tế. Để hiểu rõ hơn về thị trường này và nguyên nhân tại sao nó xuất hiện, hãy cùng tamnhindautu tìm hiểu qua bài viết sau đây.

Thị trường độc quyền hoàn toàn là gì?

Thị trường độc quyền hoàn toàn là thị trường chỉ có một công ty duy nhất cung cấp một sản phẩm hoặc dịch vụ cụ thể. Trong cấu trúc thị trường này, công ty có quyền kiểm soát toàn bộ thị trường, bao gồm cả việc quyết định nguồn cung và giá cả của sản phẩm hoặc dịch vụ, hoàn toàn không có cạnh tranh. Tuy nhiên thị trường độc quyền hoàn toàn rất hiếm khi xảy ra.

Ưu và nhược điểm của thị trường độc quyền hoàn toàn 

Thị trường độc quyền hoàn toàn đồng thời tạo ra lợi thế và hạn chế đối với doanh nghiệp, khách hàng và nền kinh tế:

Ưu điểm của độc quyền

• Tạo ra sự ổn định về giá: Trong một thị trường độc quyền, một doanh nghiệp duy nhất nắm trong tay quyền lực tuyệt đối để quyết định giá cả. Đồng thời không có áp lực cạnh tranh nào nên họ có thể duy trì mức giá ổn định cho người tiêu dùng. 
• Lợi thế về quy mô: Công ty độc quyền thường có thể sản xuất với quy mô lớn, từ đó giảm chi phí sản xuất cho mỗi đơn vị. Nhờ đó, người tiêu dùng có thể được hưởng mức giá thấp hơn.
• Có động lực đầu tư vào nghiên cứu và phát triển: Không có sự cạnh tranh khiến công ty độc quyền có thể tập trung vào nghiên cứu và phát triển mà không lo bị công ty khác vượt mặt. 

Nhược điểm của độc quyền

• Sản phẩm và dịch vụ kém chất lượng: Các công ty độc quyền có ít động lực để cải thiện chất lượng và có thể sử dụng nguyên liệu kém chất lượng để tối đa hóa lợi nhuận do không có sự cạnh tranh. Điều này có thể ảnh hưởng tiêu cực đến người tiêu dùng và xã hội. 
• Giá cao: Khi chỉ có một công ty độc quyền hoàn toàn sản xuất sản phẩm dịch vụ, họ có quyền định giá cao cho sản phẩm của mình mà không cần lý do vì không có đối thủ cạnh tranh. Đồng thời trên thị trường cũng không có sản phẩm thay thế nên người tiêu dùng cũng có lựa chọn nào khác.
• Phân biệt giá: Cùng một sản phẩm nhưng họ có thể tính giá khác nhau cho các khách hàng. Ví dụ, sản phẩm A được bán giá cao hơn cho khách hàng ở thành thị nhưng bán rẻ hơn cho khách hàng ở khu vực nông thôn. 

Nguyên nhân xuất hiện của thị trường độc quyền

Mặc dù thị trường độc quyền hoàn toàn rất khó xảy ra nhưng vẫn có một số nguyên do khiến thị trường này vẫn có thể xuất hiện:

Chính phủ cấp quyền độc quyền

Việc chính phủ trao cho công ty quyền sản xuất độc quyền đối với việc một sản phẩm dịch vụ nhất định đã tạo ra độc quyền sản xuất. Trong đó, bằng sáng chế và bản quyền là hai công cụ pháp lý phổ biến nhất mà chính phủ sử dụng để cấp độc quyền cho các công ty. 

Lợi nhuận theo quy mô

Khi doanh nghiệp đạt được lợi nhuận theo quy mô, họ có lợi thế về chi phí so với các đối thủ cạnh tranh bởi càng sản xuất nhiều, chi phí của họ càng rẻ. Điều này tạo rào cản gia nhập đối với các doanh nghiệp khác và tạo ra độc quyền tự nhiên.

Nhu cầu thấp

Khi nhu cầu đối với một sản phẩm hoặc dịch vụ thấp, các doanh nghiệp sẽ thấy rằng đầu tư vào thị trường này không mang lại lợi nhuận hấp dẫn. Do đó, họ không tham gia vào thị trường mà nhu cầu quá thấp và chỉ tập trung vào những thị trường có nhu cầu cao, tiềm năng lợi nhuận lớn. Điều này đã tạo ra thế độc quyền cho công ty.

Kiểm soát nguồn tài nguyên quan trọng

Khi một công ty nắm giữ quyền sở hữu hoặc quyền kiểm soát độc quyền đối với một nguồn tài nguyên hoặc một yếu tố sản xuất quan trọng nào đó. Họ có thể kiểm soát giá, hạn chế nguồn cung cấp cho các công ty khác, đẩy các công ty khác ra khỏi thị trường và nắm thế độc quyền. 

Công nghệ vượt trội

Khi một công ty sở hữu công nghệ vượt trội chẳng hạn như máy móc hoặc phần mềm  tiên tiến giúp họ tạo ra sản phẩm tốt hơn mà các đối thủ không thể sánh kịp. Điều này buộc các công ty khác phải ngừng sản xuất vì không cạnh tranh được về số lượng hay chất lượng, từ đó tạo ra lợi thế cạnh tranh giúp họ phát triển độc quyền. 

Đặc điểm của thị trường độc quyền hoàn toàn 

Một người bán 

Trong thị trường độc quyền hoàn toàn, chỉ có một công ty duy nhất sản xuất và cung cấp một loại hàng hóa cụ thể (người bán không có bất kỳ đối thủ cạnh tranh nào và có 100% thị phần) nên họ có thể kiểm soát cung cầu và giá cả. Họ có thể giảm cung bất kể mức cầu và có thể tự do định giá. Điều này có thể gây ảnh hưởng đến quy mô kinh tế khiến các công ty độc quyền tiếp tục duy trì quyền kiểm soát và làm cho khách hàng có ít sự lựa chọn hơn về sản phẩm cũng như mức giá. 

Hạn chế gia nhập

Đây là một đặc điểm khá dễ thấy ở thị trường độc quyền hoàn toàn. Khi một công ty kiểm soát toàn bộ việc sản xuất và cung ứng, các đối thủ cạnh tranh có thể gặp khó khăn khi tham gia vào thị trường này như thiếu thông tin về ngành, về khách hàng và hoạt động kinh doanh. 

Bên cạnh đó, còn có rất nhiều hạn chế khi tham gia thị trường độc quyền như: cấp phép của chính phủ, bằng sáng chế, bản quyền, quyền sở hữu tài nguyên và chi phí khởi nghiệp ban đầu cao hoặc chuyên môn hóa… 

Không chỉ vậy, nếu sản phẩm hoặc dịch vụ do công ty độc quyền cung cấp là thiết yếu đối với phúc lợi công cộng, chính phủ có thể cấm công ty đó rời khỏi thị trường.

Không có sản phẩm thay thế gần giống

Sản phẩm mà doanh nghiệp độc quyền cung cấp là duy nhất trên thị trường, không có sản phẩm nào khác có thể đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng một cách tương tự. Tuy nhiên, trong thực tế độc quyền hoàn toàn là cực kỳ hiếm. 

Sản phẩm ít được cải tiến

Trong thị trường độc quyền hoàn toàn: không có doanh nghiệp cạnh tranh nên công ty độc quyền hoàn toàn có ít động lực để phát triển sản phẩm mới hoặc cải tiến sản phẩm hiện có. Các sản phẩm của họ có thể kém chất lượng mà vẫn không bị ảnh hưởng bởi người tiêu dùng vì không có lựa chọn thay thế.

Tác động của thị trường độc quyền đối với nền kinh tế

Thị trường độc quyền có thể tạo ra cả tác động tích cực và tiêu cực đối với thị trường và nền kinh tế:

• Thị trường hoạt động kém hiệu quả: Nếu không có cạnh tranh, các công ty độc quyền có ít động lực để đổi mới hoặc cải thiện sản phẩm và dịch vụ, dẫn đến tình trạng kém hiệu quả của thị trường, vì không có áp lực nào buộc nhà độc quyền phải hạ giá hay nâng cao chất lượng.
• Giảm sức mua: Trong độc quyền hoàn toàn, không có cạnh tranh về giá vì công ty có toàn quyền kiểm soát thị trường. Họ có thể tính giá cao hơn mà không sợ mất khách hàng vào tay đối thủ cạnh tranh. Kết quả là, người tiêu dùng có thể giảm sức mua vì họ phải trả giá cao hơn cho hàng hóa và dịch vụ.
• Gây bất bình đẳng trong xã hội: Người tiêu dùng, đặc biệt là những người có thu nhập thấp, phải chi một phần lớn thu nhập của mình để mua các sản phẩm thiết yếu với giá cao do độc quyền, khiến họ có ít tiền hơn để chi tiêu cho các nhu cầu khác như giáo dục, y tế, nhà ở. Điều này làm gia tăng bất bình đẳng trong xã hội. 
• Giảm sự đổi mới: Nếu không có áp lực từ đối thủ cạnh tranh, công ty độc quyền có thể trở nên tự mãn và ít động lực để đầu tư vào nghiên cứu và phát triển. Đồng thời kìm hãm sự tiến bộ và cản trở những tiến bộ công nghệ có thể mang lại lợi ích cho toàn xã hội.
• Cản trở tăng trưởng kinh tế: Khi một công ty độc quyền thống trị một ngành, những người muốn tham gia ngành sẽ rất khó cạnh tranh. Sự thiếu cạnh tranh này kìm hãm tinh thần kinh doanh và hạn chế việc tạo việc làm, cuối cùng cản trở tăng trưởng kinh tế nói chung.

Có thể thấy, độc quyền gây nên rất nhiều tác động tiêu cực với nền kinh tế vậy nên các nhà kinh tế học đều đồng ý rằng độc quyền nên được quản lý để ngăn chặn việc lạm dụng quyền lực thị trường và đảm bảo cạnh tranh công bằng. Chính phủ có thể giảm thiểu tác động kinh tế tiêu cực của độc quyền bằng cách thực hiện các chính sách thúc đẩy cạnh tranh và ngăn chặn các hành vi chống cạnh tranh.

Ngoài những tác động tiêu cực trên, nhiều người cũng tin rằng thị trường độc quyền có thể mang lại một số tác động tích cực nhất định:

• Lợi thế kinh tế theo quy mô: Các công ty độc quyền có thể sản xuất hàng hóa hoặc dịch vụ với chi phí thấp hơn do quy mô và năng lực sản xuất lớn. Vì vậy, một nhà cung cấp độc quyền sẽ hiệu quả và tiết kiệm chi phí hơn so với việc có nhiều công ty cạnh tranh.
• Nghiên cứu và phát triển: Các công ty độc quyền có thể đầu tư mạnh vào các hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D) vì họ có ít đối thủ cạnh tranh thách thức các sáng kiến ​​của mình.
• Tính ổn định: Thị trường độc quyền có xu hướng ổn định hơn so với thị trường có tính cạnh tranh cao, nơi các doanh nghiệp có thể gặp khó khăn về tài chính.
• Chuẩn hóa: Các công ty độc quyền có thể thiết lập các tiêu chuẩn ngành nhằm thúc đẩy khả năng tương thích và khả năng tương tác giữa các sản phẩm hoặc dịch vụ khác nhau. Ví dụ trong ngành công nghệ thông tin, các công ty độc quyền thiết lập các tiêu chuẩn cho hệ điều hành, phần mềm ứng dụng tạo ra những hệ sinh thái khổng lồ.

Ví dụ về thị trường độc quyền hoàn toàn

Trong thực tế, rất khó để tìm thấy một ví dụ thị trường độc quyền hoàn toàn ở Việt Nam do chúng ta đang sống trong thời đại kinh tế mở và cạnh tranh. Do đó, hãy cùng xem xét một số ví dụ về độc quyền gần như hoàn toàn ở Mỹ.

US Steel

Một trong những công ty độc quyền hàng đầu là US Steel, có vốn hóa thị trường là 1,4 tỷ đô la vào năm 1901, tương đương khoảng 51,4 tỷ đô la ngày nay. US Steel được thành lập bởi nhà tài chính JP Morgan thông qua việc sáp nhập nhiều công ty thép lớn. Vào thời điểm đó, đây là công ty lớn nhất thế giới.

Microsoft Corporation

Microsoft Corporation cũng là một ví dụ nổi bật về độc quyền gần như hoàn toàn trong lĩnh vực hệ điều hành máy tính cá nhân. Tính đến tháng 5 năm 2024, phần mềm Windows dành cho máy tính để bàn của công ty này vẫn chiếm hơn 73% thị phần. Mặc dù hiện tại có sự cạnh tranh từ các hệ điều hành khác như macOS của Apple và các hệ điều hành dựa trên Linux, nhưng Microsoft vẫn duy trì được một thị phần lớn trong ngành. Điều này cho thấy sự thống trị của Microsoft trong lĩnh vực này.

Công ty kim cương De Beers

Một ví dụ lịch sử về độc quyền nữa là công ty kim cương De Beers – Công ty Được thành lập vào năm 1888 bởi Cecil Rhodes tại Nam Phi. De Beers đã củng cố vị thế thống lĩnh của mình trong lĩnh vực sản xuất kim cương tại Nam Phi thông qua các vụ mua lại và sáp nhập mang tính chiến lược. Người ta ước tính De Beers kiểm soát khoảng 90% sản lượng và phân phối kim cương của thế giới.

Đường cầu trong thị trường độc quyền

Đường cầu trong thị trường độc quyền hoàn toàn là đường: dốc xuống. Có nghĩa là để tăng số lượng hàng hóa được bán trên thị trường, công ty độc quyền phải giảm giá sản phẩm. Đặc điểm này xuất phát từ việc công ty độc quyền là người bán duy nhất và không có sản phẩm thay thế gần giống trên thị trường. 

Trong đó:

• Trục X: Là trục sản lượng của sản phẩm.
• Trục Y: Là trục giá và doanh thu của công ty.

Giả sử ở mức giá OP, công ty có thể bán OQ sản lượng sản phẩm. Nếu công ty giảm giá xuống OP1, số lượng sản phẩm bán ra sẽ tăng lên OQ1. Điều này cho thấy đường cầu trong thị trường độc quyền có độ dốc âm và doanh thu biên trong thị trường độc quyền hoàn toàn thì thấp hơn giá của sản phẩm.

Một số câu hỏi thường gặp

Độc quyền được hình thành như thế nào?

Độc quyền có thể hình thành vì nhiều lý do như: sở hữu độc quyền đối với một nguồn tài nguyên, có bằng sáng chế về sản phẩm hoặc thông qua các hoạt động kinh doanh tích cực loại bỏ cạnh tranh.

Làm sao để biết một thị trường có độc quyền hay không?

Đặc điểm chính của thị trường độc quyền là chỉ có một nhà cung cấp, rào cản gia nhập cao, không có sản phẩm thay thế gần gũi và nếu độc quyền quyết định giá thị trường.

Chính phủ điều chỉnh độc quyền như thế nào?

Chính phủ có thể điều chỉnh độc quyền thông qua luật chống độc quyền, ngăn chặn các hành vi độc quyền như ấn định giá, thông đồng và tận dụng quyền lực thị trường. Chẳng hạn như Chính phủ có thể cấm các công ty trong cùng ngành sáp nhập hoặc mua lại các công ty khác để tránh tạo ra độc quyền. Hoặc chính phủ có thể ngăn cản một công ty tham gia thị trường nếu công ty đó đã có thị phần. 

Độc quyền có sai không?

Cấu trúc độc quyền gây tranh cãi vì chúng cho phép doanh nghiệp định giá cao cho hàng hóa và dịch vụ mà người tiêu dùng cần. Chính phủ ở hầu hết các quốc gia không bao giờ cho phép độc quyền tư nhân thuần túy hoạt động và chỉ hỗ trợ độc quyền khi họ cung cấp hàng hóa hoặc dịch vụ có lợi cho lợi ích công cộng. Các công ty được phép hoạt động như người thống lĩnh thường phải tuân theo các hệ thống quy định, kiểm soát và tuân thủ nghiêm ngặt.
Hy vọng rằng, bài viết trên đã mang đến cho bạn cái nhìn sâu sắc hơn về thị trường độc quyền hoàn toàn. Nếu bạn muốn tiếp tục khám phá các khía cạnh khác của kinh tế học và đầu tư, đừng quên ghé thăm trang web tamnhindautu.org và đọc thêm những bài viết hữu ích để nâng cao kiến thức của mình nhé.